Talep eğrileri ile fiyattaki değişimin talep edilen miktardaki etkileri artış veya düşüş olarak görülebilir. Bunun dışında bu etkinin ne kadar büyük olduğu da bilinmek istenir. Yani fiyattaki değişimin talep edilen miktarda ne kadarlık bir değişikliğe sebep olacağı da önemlidir. Bunu ölçmek için esneklik (elastikiyet) kavramı kullanılır.
Bir ürünün belli bir fiyat değişimindeki talep esnekliği şu şekilde tanımlanır:
\(P\in _D={\large \frac{\% \Delta Q_D }{\% \Delta P}}\)
Yani talep edilen miktardaki oransal değişimin fiyattaki oransal değişime oranına talebin fiyat esnekliği denir. Esnekliğin çok olması fiyattaki değişime verilen tepkinin çok olması manasına gelirken esnekliğin az olması fiyat değişimine verilecek tepkinin az olacağı manasına gelir.
Örneğin ekmeğin fiyatı 1 TL iken zam yapılır ve ekmeğin yeni fiyatı 1,2 TL olursa talep edilen miktar çok fazla düşmeyecektir. Çünkü ekmeğe olan talep esnek değildir. Fakat muza yapılacak aynı ölçüde bir zam talep edilen miktarı önemli ölçüde düşürecektir. Çünkü muza olan talep ekmeğe nazaran daha esnektir.
Fiyat esnekliğinin mutlak değeri 1'den büyük olan talebe esnek (elastik) talep denir.
Fiyat esnekliğinin değeri 1'den küçük olan talebe esnek olmayan (inelastik) talep denir.
Fiyat esnekliğinin değeri 1 olan talebe birim esnek (birim elastik) talep denir.
Esnek taleplerde fiyattaki artış, talep edilen miktarı oransal olarak fiyattaki artıştan daha fazla düşürür. Fiyattaki düşüş ise talep edilen miktarı oransal olarak fiyattaki düşüşten daha fazla arttırır. Esnek olmayan talep için durum bunun tam tersidir. Birim esnek talep için ise fiyattaki değişimle talep edilen miktardaki değişim oransal olarak aynıdır.
Fiyat esnekliğini başlıca iki ana unsur belirler, bu unsurların yanında zamanın da esnekliğe etkisi vardır.
İkame Mallar
Bir ürünün ikame mallarının sayısı ve bunların bahsi geçen mala yakınlığı esnekliğe etki eder. Bir ürün ne kadar çok ikameye sahip olursa ve ikameleri ne kadar fazla o ürünün yerini doldurabilirse talebin fiyat esnekliği o kadar artar. Örneğin ekmeğin çok fazla ikamesi yoktur. Ne kadar pahalı da olsa her aile ekmek almak durumundadır bu nedenle ekmeğin talebinin fiyat esnekliği azdır. Oysa muz için durum böyle değildir. Muz almaya gücü yetmeyecek hane halkı bunun yerine başka meyvelere yönelebilir.
Gelirdeki Pay
Bir ürün için harcanan para gelirin ne kadar büyük bir kısmına tekabül ederse talebin fiyat esnekliği o denli yüksek olur. Yine ekmek örneğine gelecek olursak bir ailenin ekmeğe harcadığı para gelirinin küçük bir kısmıdır. Bu nedenle bu üründeki fiyat artışı talep edilen miktarı çok fazla etkilemeyecektir. Oysa ev kirası için durum farklıdır. Hane halkı ev kirası için gelirinin ciddi bir bölümünü harcar. Bu nedenle kiralardaki bir artış hane halkını daha ucuz bir eve çıkmaya itebilir.
Zaman
Uzun vadede ürünlerin talebi daha esnek hale gelmeye meyillidir. Çünkü uzun vadede ikame ürün kullanmayı sağlayacak değişiklikler yapılabilecektir. Örneğin benzine zam yapılmış olsun. Başlarda birçok insan benzin fiyatı artmış da olsa işe gelip gitmek zorunda olduğu için benzin tüketimini çok fazla düşürmeyecektir. Fakat benzinin fiyatı uzun süre yüksek kalırsa insanlar uzun vadede iş yerlerine yakın yerlerde ev tutarak veya dizel yakıtlı araç satın alarak duruma uyum sağlayabilir. Bu durumda esneklik artar.
Talebin Fiyat Esnekliğinin Ölçülmesi
Bir talebin fiyat esnekliğinden bahsederken aslında tüm eğrinin esnekliğinden bahsedemeyiz. Çünkü talep eğrisi boyunca fiyat esnekliği genellikle değişir. Ölçülebilecek olan değer talep eğrisi üzerindeki iki nokta arasındaki esnekliktir.
Talebin fiyat esnekliği için \(P\in _D={\large \frac{\% \Delta Q_D }{\% \Delta P}}\) bağıntısı verilmişti. Burada paydaki kısım talep edilen miktardaki oransal değişimi, paydadaki kısım da fiyattaki oransal değişimi ifade etmektedir. Bağıntı biraz daha açılırsa şu elde edilir:
\(P\in_D={\large \frac{\frac{\Delta Q_D}{Q_D}}{\frac{\Delta P}{P}}}\)
Burada önemli olan nokta P ve Q'nun yani fiyat ve talep edilen miktarın hangi değerlerinin kullanılacağıdır. İktisatta bu ifadede orta noktadaki değerler kullanılır. Yani kullanılacak değer değişimden önceki ve sonraki değerlerin ortalamasıdır.
Eğer talep bir fonksiyon olarak formüle edilebiliyorsa türev alınarak bir noktadaki fiyat esnekliği de bulunabilir. Bu durumda kullanılacak bağıntı şu olmalıdır:
\(P\in_D={\large \frac{dQ_D}{dP}\frac{P}{Q_D}}\)
Eğrinin tamamı için esneklik ifadesinin ise sadece iki eğri kıyaslanırken kullanılması uygundur. Örneğin aşağıdaki iki talep eğrisinden kırmızı olan her noktada mavi olandan daha esnektir.
Toplam Tüketim Harcamaları
Talebin fiyat esnekliğinin kullanılabileceği önemli bir kavramsa bir ürüne yönelik toplam tüketim harcamasıdır (TE). Toplam tüketim harcaması kısaca fiyatla talep edilen miktarın çarpımıdır.
TE = P X Q
Örneğin bir ürünün birim fiyatı 10,5 TL ve aylık talep edilen miktar 100.000 olsun. Buradaki toplam tüketim harcaması 1.050.000 TL olacaktır.
Bu ürünün talebinin fiyat esnekliğinin -1,5 olduğunu varsayalım Bu durumda fiyattaki 10%'luk düşüş talep edilen miktarda 15%'lik bir artışa sebep olacaktır. Bu yeni durumda ürünün fiyatı 9,5 TL iken talep edilen miktar yaklaşık 116.200 olacaktır.
TE = 9,5 x 116.200 = 1.103.900 TL
Görüldüğü gibi toplam tüketim harcaması artmıştır. Şimdi de talebin fiyat esnekliğinin -0,5 olduğunu varsayalım. Bu durumda fiyatın 9,5 TL'ye düşmesi durumunda (10% düşüş) talep edilen miktar yaklaşık olarak 105.120 olacaktır (5% artış).
TE = 9,5 x 105.120 = 998.640 TL
Görüldüğü gibi toplam tüketim harcaması azalmıştır.
Özetleyecek olursak esnek talep durumunda fiyat artarken toplam tüketim harcamaları düşer, fiyat düşerken toplam tüketim harcamaları artar. Esnek olmayan talep durumunda ise durum tam tersidir. Birim esnek talep olması durumunda ise fiyat 9,5 TL olduğunda talep edilen miktar yaklaşık olarak 110.526 olur.
TE= 9,5 x 110.520 = 1.049.997 TL
Birim esnek talep durumunda toplam tüketim harcaması değişmez. Bu örnekteki aradaki 3 TL'lik küçük fark yuvarlama hatasından kaynaklanmaktadır.
Talebin fiyat esnekliğinin toplam tüketim harcamaları üzerindeki etkisi talep eğrisi üzerinde de görülebilir.
Talebin fiyat esnekliğinin toplam tüketim harcamaları üzerindeki etkisi talep eğrisi üzerinde de görülebilir.
Örneğin bu şekilde bir talep eğrisinin hayli esnek olduğu bir aralıktaki iki fiyat için toplam tüketim harcamaları görülmektedir. Toplam tüketim harcamaların satılan ürün adedi ile fiyatın çarpımı olduğu göz önünde bulundurulursa Mavi dikdörtgen fiyatın 15 TL olması durumundaki toplam tüketim harcamasını kırmızı dikdörtgen ise fiyatın 10 TL olması durumundaki toplam tüketim harcamasını göstermektedir. Kırmızı dikdörtgenin mavi dikdörtgenden oldukça büyük olması talebin fiyat esnekliğinin fazla olması durumunda toplam tüketim harcamasının düşük fiyatta daha fazla olacağını göstermektedir.
Bu örnekte ise esnek olmayan bir durum için toplam tüketim harcamaları gösterilmiştir. İnsanların fiyat yükselse de bu ürünü almaktan vazgeçmemeleri nedeniyle mavi dikdörtgen ile gösterilen yüksek fiyattaki toplam tüketim harcamaları kırmızı ile gösterilen düşük fiyattaki tüketim harcamalarından fazladır.
ÇÖZÜMLÜ SORULAR